Vragen & Antwoorden

Gelijkenissen (6) - Peter van 't Riet - 2020
Hoe zie je de overeenkomsten tussen de gelijkenissen van de talenten (Matteüs) en de ponden (Lukas)?

Vraag : In je artikel De gelijkenissen van de talenten en de ponden geef je aan dat beide gelijkenissen bij Matteüs en Lukas een heel andere strekking hebben. Maar er zijn ook veel overeenkomsten: drie knechten, de extreme winsten, de heer die op reis gaat en de straf voor de derde man. Hoe zie jij deze verbanden?

Antwoord : De overeenkomst tussen de gelijkenis van de talenten bij Matteüs en die van de ponden bij Lukas, hoewel heel verschillend van elkaar zowel qua verloop als qua betekenis, is goed verklaarbaar als we de evangeliën zien, niet als plakboeken vol berichten uit verschillende bronnen, maar als godsdienstig-literaire creaties van de evangelisten, die joodse verhalenvertellers waren. Een van de dingen die ze doen, is verhalen van anderen op hun eigen manier hervertellen. Mijn uitgangspunt is dat Matteüs zijn evangelie schreef met gebruikmaking van Markus, en Lukas zijn evangelie met gebruikmaking van Markus én Matteüs. Ze pasten hun materiaal vrijelijk aan aan hun eigen inzichten over Jezus en diens betekenis voor hun eigen milieu. In mijn boeken over Matteüs en Lukas (vooral in Lukas versus Matteüs) heb ik de waarschijnlijkheid van die hypothese met veel argumenten en voorbeelden onderbouwd.

Dat betekent dat Lukas de gelijkenis van de talenten bij Matteüs heeft gevonden, maar er een heel eigen versie van heeft gemaakt, die beter paste in het hele betoog van zijn evangelie. Matteüs heeft de 'terugkomende heer' gebruikt als een beeld van het toekomstige oordeel en de definitieve vestiging van het koninkrijk der hemelen. Dat idee was alom verspreid in het Aramese Jodendom van die tijd en is overal in de apocalyptische literatuur terug te vinden. Dat het koninkrijk der hemelen niet alleen een liefelijke kant heeft voor de rechtvaardigen, maar ook een strenge gerechtelijke kant voor de boosdoeners en de onverschilligen, was voor toenmalige begrippen de normaalste zaak van de wereld. Voor de onderdrukkers van Israël was er geen plaats in, noch voor de joden die niet meewerkten aan de voorbereiding en de komst van de messiaanse tijd. Het lot dat "de laatste man" in de gelijkenis treft, is immers gebaseerd op zijn eigen keuze. Als hij wel met zijn talent zaken had gedaan en het door omstandigheden was kwijtgeraakt, had hij in elk geval laten zien dat hij loyaal was geweest aan zijn heer, wat veel belangrijker is dan winst maken. Veel hedendaagse christenen hebben moeite met het slot van deze gelijkenis, omdat zij zijn gaan denken dat Jezus alleen maar naastenliefde en barmhartigheid predikte. Die gedachte is gebaseerd op een te oppervlakkige lezing van de evangeliën. Ook in het ethisch-theologische systeem van Jezus zoals de evangelisten het ons presenteren, gaat het om goed en fout gedrag in het licht van de Tora. Bewust gekozen en aanhoudend fout gedrag wordt veroordeeld en als de straf niet mals is, is daar geen medelijden voor (zie bijv. de gelijkenis van de rijke man en de arme Lazarus). Jezus was minder lief dan vaak gedacht wordt van "ons Lieve Heertje".

Nu Lukas. Hij heeft de gelijkenis bij Matteüs gevonden en er een antibeeld voor het koninkrijk Gods van gemaakt in het kader van zijn anti-zelotische betoog (zie ook mijn boek 'Lukas de Jood'). Karakteristiek voor Lukas is bijvoorbeeld dat de getallen vijf (Tora) en twee (Profeten + Geschriften) door hem verwijderd zijn. De slaven krijgen niet meer dan elk één pond. De heer vertrouwt ze kennelijk niet méér toe. En de exorbitante winsten van 900% en 400% (daarbij valt de 100% winst bij Matteüs in het niet) zijn, omdat het om de dienaren van een "Herodes Archelaos" gaat, geheel te herleiden tot onrechtmatige economische praktijken. Opmerkelijk is overigens dat over de zeven overige slaven niet meer wordt gesproken, én dat de derde slaaf niet bestraft wordt, want waarom zou je een slaaf opsluiten als hij onder toezicht nog werk voor je kan doen of verkocht kan worden. Alleen weggelopen slaven werden soms (lang niet altijd) gedood als afschrikwekkend voorbeeld. Bij Lukas houdt Jezus zijn discipelen voor: pas maar op, als je een gewapende messias achterna loopt, krijg je er een potentaat zoals Herodes Archelaos voor terug. Dat is een heel ander betoog dan dat van Matteüs.

Dit procedé van Lukas zie ik overal in zijn evangelie als hij verhalen van Markus en Matteüs naverteld. Het verklaart zowel de overeenkomsten als de verschillen.


This is the website of Peter van 't Riet