Vraag 1 : Een vraag die mij al heel lang bezighoudt, is de betekenis en plaats van de wonderen die Jezus als wetsgetrouwe jood heeft verricht. Zou het logisch zijn dat dit allemaal verfraaiingen zijn om Jezus zijn goddelijke autoriteit te geven die hij later zou krijgen? Je moet dan accepteren dat de Evangeliën in hoge mate onbetrouwbaar zijn. Hoe ziet u dit?
Antwoord : Laat ik beginnen met het punt dat je aansnijdt over de '(on)betrouwbaarheid' van de evangeliën. Dat is typisch een punt dat te maken heeft met het uitlegkundige kader dat je al of niet gebruikt. Wie ervan uitgaat dat de bijbelschrijvers bedoeld hebben exacte, feitelijk juiste beschrijvingen van historische gebeurtenissen te geven, die heeft er alle reden toe de vraag naar de historische betrouwbaarheid van de evangeliën te stellen. Er zijn immers nogal wat "historische ongerijmdheden" te vinden, niet alleen in de evangeliën maar in de hele Bijbel. Zo is Jezus in de synoptische evangeliën op een andere dag gekruisigd dan in het vierde evangelie. Je kunt de gegevens vinden in mijn boek Christendom à la Jezus in hoofdstuk 3.
Maar je kunt ook een ander uitlegkundig kader hanteren, dat meer aansluit bij de wijze waarop farizees-rabbijnse geleerden in die tijd verhalen vertelden en de bijbelteksten gebruikten. Dan kun je evangelieverhalen opvatten als narratieve theologie, d.w.z. "theologie in verhaalvorm". Dergelijke verhalen kunnen diverse religieus-educatieve functies hebben gehad. Je gaat dan heel andere vragen aan de verhalen stellen. Historische vragen zoals: "Is het wel echt zo gebeurd?"; "Hoe is zoiets mogelijk geweest?" etc., worden dan van minder belang. Vragen die dan wel belangrijk worden, zijn bijvoorbeeld: "Wat heeft de schrijver met het verhaal bedoeld?"; "Welke problematiek snijdt hij hier aan?"; "Wat heeft de schrijver zijn lezers in de toenmalige omstandigheden willen leren?"; "Wat kunnen we zelf nog leren van het verhaal voor onze eigen, huidige situatie en hoe we ons daarin opstellen?"
In het jodendom draait alles om ethiek, moraliteit, gedrag. Niet om de essentie, de feiten of de exacte historie. Bijbelverhalen over dingen uit het heden en/of verleden worden altijd verteld met oog op de toekomst: wat leren we ervan voor ons handelen hier en nu op aarde met oog op de tikoen olam (de verbetering van de wereld, de voorbereiding van de messiaanse tijd). Bijbelverhalen maken gebruik van een bepaalde beeldtaal om dergelijke vragen aan de orde te stellen. Ze hebben in het algemeen een hoog metaforisch karakter: ze vertellen ons niet hoe het allemaal precies is gebeurd, maar waar het allemaal om te doen is. Ook verhalen over wonderen komen dan in een ander daglicht te staan.
In het algemeen kun je zeggen dat de wonderen die van Jezus verteld worden, een ethisch-religieuze betekenis hebben. Zieken genezen is een typisch voorbeeld van tikoen olam. Het jodendom is al vanaf bijbelse tijden sterk gericht op leven en overleven. Heling en genezing maken daar een belangrijk onderdeel vanuit. Genezingsverhalen leren ons niet hoe we zelf wonderbaarlijke genezingen kunnen verrichten, maar dat we alles moeten doen wat in ons vermogen ligt om zieken en gewonden te genezen met behulp van de kennis van nu. In het rabbijnse jodendom vraagt men God niet om in te grijpen in de natuurlijke, lichamelijke processen. Men doet niet aan onmiddellijke gebedsgenezing. Men vraagt Hem om alle betrokkenen bij te staan, de zieke zelf, de verplegenden, de dokters die diagnoses stellen, de onderzoekers die medicijnen ontwikkelen etc., om met maximale inzet de genezing te helpen bevorderen.
In veel evangelieverhalen over het genezen van zieken gaat het om ziekten met een bijzondere betekenis. Een voorbeeld van een genezing met een religieuze strekking is de genezing van de verdroogde hand in Lukas 6:6-11. Ik heb daar aan toelichting op geschreven die je kunt vinden in de Folianti-reeks nr. 31. De evangelisten vertellen alleen genezingen op sjabbat waarbij Jezus zich keurig aan de regels van het werkverbod houdt. Ook dat is een belangrijke boodschap die van deze verhalen uitgaat.
Het feit dat er veel genezingsverhalen in de synoptische evangeliën staan, heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat zij zijn geschreven na de verwoesting van Jeruzalem en de tempel in 70 CJ. De ontreddering in het land Israël was groot: vele doden, gewonden, verminkten, vluchtelingen, krijgsgevangenen, slaven. De evangelisten houden hun gemeente voor om net zo als Jezus deed, hun bijdrage te leveren aan het helen van de geslagen wonden. Dat is de bijdrage die zij na de catastrofe bleven leveren aan de komst van de messiaanse tijd. Dan kun je spreken van de ethisch-religieuze betrouwbaarheid van de evangelieverhalen, die mijns inziens vele malen belangrijker is dan de historische betrouwbaarheid. Mijn inziens gaat het dus in wonderverhalen niet om de vraag of ze feitelijk zo zijn gebeurd of niet, maar om de vraag welke levensoriëntatie wij eruit halen die ook nu nog van belang is.
Vraag 2 : Is er niet veel voor te zeggen dat, als Jezus de Tora wil uitleggen en voorleven, hij veel reden heeft om typisch messiaanse wonderen te doen in het kader van het joodse 'kopiëren van God'? In het eerste testament is er immers ook veel aandacht voor God die machtige wonderen en tekenen doet?
Antwoord : Werken aan de tikoen olam, de voorbereiding van de messiaanse tijd, is inderdaad hetzelfde als de imitatio dei (de navolging van God) die belangrijk is in het jodendom. Bijbelverhalen inspireren daartoe. Maar het gevaar is de bijbelse beelden op een te concreet niveau te interpreteren. Als de Tora-opdracht: "Ken je vader en je moeder gewicht toe" (letterlijke vertaling), vergezeld gaat van de belofte "opdat je leven verlengd zal worden in het land dat de Eeuwige je God je geven zal," dan gaat het niet om een causaal verband dat voor elk individuele jood opgaat. Er zijn veel joden geweest die hun ouders alle eer hebben bewezen die hun toekwam, en die geen lang leven in het land Israël hebben gehad. Maar het gaat in deze mitswah om een aanwijzing hoe kinderen met hun ouders moeten omgaan om überhaupt een rechtvaardige samenleving te kunnen creëren. Als je je ouders goed behandelt, dan zullen je kinderen dat later ook met jou weer doen. Het is geen automatisme, maar het is wel een waarschijnlijkheidsvoorwaarde gericht op de toekomst. Je kunt het ook omdraaien: als je je ouders slecht behandelt, is de kans groot dat je kinderen later je voorbeeld zullen volgen. Dat is de wijsheid van de Tora.
In het jodendom wordt alles wat gebeurt, beleefd als zich afspelend binnen de relatie tussen God en zijn volk. En hoewel de relatie (het verbond) wederzijds is, wordt God overal de eer van gegeven. Als het volk Israël de Babylonische ballingschap overleefd heeft, doordat een kern van het volk heeft vastgehouden aan de Tora, dan wordt dat tot de grote daden van de Eeuwige gerekend. Het was ook een wonder, maar wel een wonder waar Israël zelf aan heeft bijgedragen. En zo is het met veel wonderlijke dingen in het leven: ze gebeuren alleen als we er zelf een rol in spelen. Er zijn prachtige verhalen in de joodse traditie waarin verteld wordt dat God alleen wonderen verricht als Israël meewerkt. Dergelijk verhalen hebben altijd als boodschap voor toekomstige generaties: werk ook mee in je eigen tijd, in je eigen situatie, met je eigen middelen en mogelijkheden. Dan kunnen er buitengewone dingen gebeuren, die je als een wonder kunt ervaren.
Vraag 3 : Binnen het christendom vandaag worden zo ontzettend veel verhalen gehoord die onwaarschijnlijk veel weg hebben van de wonderen die Jezus deed en die doen denken aan messiaanse eigenschappen, dat ik me niet aan de indruk kan onttrekken dat dit niet toevallig is. Het is mijns inziens een stukje continuïteit met wat Jezus begonnen is. Maar hoe precies? Wat is de joodse achtergrond van de wonderen en tekenen in de bijbel?
Antwoord : Mijn probleem met veel hedendaags geloof in wonderen is dat er een kunstmatige scheiding wordt aangebracht tussen wat "gewoon" is en wat "wonderlijk" is. Wonderlijk is dan wat afwijkt van het gewone. Het gewone is dan voor de wetenschap en het wonderlijke voor het geloof. Het gaat gepaard met het idee dat er een stoffelijke wereld is waarin alles "normaal" verloopt, maar dat God vanuit een geestelijke wereld elk moment kan ingrijpen om via een wonder van de gewone loop der dingen af te wijken.
Zo zie ik de wereld niet. Voor mij bestaat er geen tegenstelling tussen geloof (al of niet met wonderen) en wetenschap. De wereld is immers zoals die door God is geschapen. Wetenschap gaat over de vraag hoe díe wereld in elkaar zit, geloof gaat over de vraag wat we met die wereld moeten doen.
Wat doet de wetenschap? De wereld is geen mechaniekje, maar een organisch geheel. Alles speelt zich af volgens de wetmatigheden van de schepping, maar die zijn zo complex dat we ze niet allemaal kunnen kennen. De wetenschap komt er steeds meer over aan de weet, maar elke nieuwe kennis roept ook altijd weer nieuwe vragen op. Daarom zullen er ook altijd wonderlijke zaken in de wereld blijven gebeuren. We ervaren dat vandaag aan den lijve. De een wordt wel ziek van het coronavirus en kan er zelfs aan sterven, de ander niet. Dat heeft niets met een wonderbaarlijk ingrijpen van God te maken, maar dat is de wereld van de natuur (de schepping) zoals God die geschapen heeft.
Wat doet het geloof? In de Bijbel gaat het om vragen van moraliteit en ethiek: hoe gaan we met die wereld om als we die zien als Gods schepping. In mijn laatste nieuwsbrief heb ik over de huidige coronapandemie geschreven: "Ik vind het in elk geval bemoedigend dat kosten noch moeiten gespaard worden om de meest kwetsbaren in onze samenleving tegen het virus te beschermen. Niet alleen worden er enorme prestaties geleverd in de gezondheidszorg, ook wordt het hele maatschappelijke leven ervoor aangepast - hoe moeilijk dat voor velen ook is - en bovendien wordt overal in de wereld hard gewerkt aan onderzoek om het virus de baas te worden. Ondanks de vele slachtoffers waar we om treuren, maken al die positieve inspanningen toch ook iets zichtbaar van de messiaanse tijd die hopelijk ooit eens zal aanbreken." Het echte wonder is mijns inziens als mensen - vaak zonder het zelf te weten - hun leven inzetten om de messiaanse tijd van welzijn en vrede voor iedereen naderbij te brengen. Daar zijn mijns inziens geen boven-, buiten- of onnatuurlijke wonderen voor nodig.