Jaren na mijn vaders dood trof ik, kort na elkaar, twee mensen die hem goed hadden gekend. Elk woord van hen beiden heb ik ingeslurpt. Sommige verhalen kende ik al, sommige kende ik beter. En ja, de verhalen die ik niet kende, die nieuw licht op hem wierpen, dat was een belevenis voor me. Maar ze vertelden niet alleen verschillende verhalen; ze vertelden sommige verhalen ook verschillend. Ze hadden een verschillende kijk op hem. Ik heb daaraan moeten wennen: dat ze allebei gelijk hadden. Onze waarneming en onze interpretatie kleuren onze verhalen. Dat zie je ook bij Lucas en Matteüs.
Berg of Veld
Hoe kijken zij tegen Jezus aan, hoe doen ze verslag over hem? Bij de vele overeenkomsten in hun beschrijving zijn de verschillen juist erg leerzaam. Bij de Bergrede (Mat.5-7) onderricht Jezus zijn discipelen in zekere beslotenheid; zij worden aangesproken en anderen luisteren hooguit mee. Een leraar dus die aanspoort en troost. Een Mozes-figuur die allerlei bekende Joodse leefregels aanscherpt voor zijn leerlingen. 'Jullie hebben gehoord.......maar ik zeg jullie.....'
Bij Lucas is het eerder een Veldrede, Jezus daalt af en richt zich tot zowel de discipelen als het volk. Dus meer in het openbaar. Meer naar model van een profeet als Elia. Daarom naast vier zaligsprekingen ook vier vervloekingen en dan spreekt Jezus bij Lucas niet over 'armen van geest' maar over armen tegenover rijken. Ook verder in het Lucasevangelie komen meer rijken voorbij die moeten leren delen. In de Handelingen vindt dat zijn uitwerking in de eerste gemeente. Je kunt het verschil ook kenschetsen met de begrippen: Vernieuwing (Mat) of Continuïteit (Luc).
Galilea of Bethanië
Nog een verschil: op het eind van Matteüs spreekt Jezus af met zijn leerlingen in Galilea en belooft hen steeds bij hen te zijn. En ze moeten zijn onderricht doorgeven. Bij Lucas gaat Jezus hen voor naar Bethanië en wordt voor hun ogen opgenomen. Dat lijkt helemaal op de Hemelvaart van Elia en je mag aannemen dat Lucas dat bewust zo vormgeeft.
Verder valt op dat Matteüs de gemeenschap van volgelingen zich voorstelt als een Joods gezelschap, een groep die zich profileert binnen het Jodendom. Veel discussie met Joodse wetskenners. Bij Lucas zie je veel meer niet-Joden die deel uit (gaan) maken van de brede, open gemeente. Minder discussie met wetskenners maar meer polemiek met leiders. En je proeft dat Lucas niets moest hebben van Zeloten die met geweld in opstand wilden komen tegen Rome.
Veelkleurige Schrift
Verschillende visies op Jezus binnen dezelfde Bijbel ? daar moeten veel gelovigen erg aan wennen. Durf je onder ogen zien dat je er niet aan ontkomt, dat je bij de interpretatie van Jezus eigen accenten legt, jij omdat jij deze mens bent? En dat de kerk dat evenzo doet afhankelijk van plaats en tijd? Dat is de zwakte van een kinderbijbel: daarin worden verhalen lukraak uit de verschillende evangeliën geplukt en min of meer in chronologische volgorde geplaatst. Maar waarom plaatst Johannes de Tempelreiniging aan het begin van zijn verhaal en de drie anderen juist tegen het einde? Daar zit een verschil in visie op Jezus achter. Als je daar oog voor krijgt, gaan de verhalen in hun samenhang meer spreken. En dan kun je veel bewuster de vertaalslag naar eigen actualiteit maken.
Aanbevolen
Ik putte bovenstaande uit het onlangs verschenen boek 'Lukas versus Matteüs, de terugkeer van de midrasj bij de uitleg van de evangeliën' van Peter van 't Riet. Hij laat de modellen zien die deze evangelisten hanteren en de manier waarop ze die uitwerken. Dat waren gebruikelijke Joodse vertel- en uitlegmethodes. Het zijn dus meer dan we lang dachten voluit Joodse geschriften en in eerdere publicaties heeft hij daar al op gewezen. Jezus en de verhalen over hem begrijp je dan veel beter. Hij was Jood. En er wordt op een Joodse manier over hem verteld.