Ook is antisemitisme wel voorgesteld als een typisch christelijk verschijnsel. Joden hadden Jezus vermoord en het jodendom zou hebben afgedaan. Het voortbestaan van het joodse volk wordt dan door christenen gezien als een bedreiging voor hun theologisch gelijk. Dit is zeker een motief voor christelijk antisemitisme. Maar een afdoende verklaring voor antisemitisme in het algemeen is het niet, want voordat het christendom bestond, was er al antisemitisme in de hellenistische wereld en ook onder de later ontstane islam was en is er altijd in meer of mindere mate antisemitisme geweest.

Anders dan alle andere volken
Een van de oudste verklaringen voor antisemitisme, die wel eens dicht bij de waarheid zou kunnen liggen, vinden we al in de Bijbel. In het Bijbelboek Esther (3:8) zegt Haman tegen koning Ahasveros: “Er is één volk dat verstrooid en afgezonderd leeft in de gewesten van uw koninkrijk, en zijn wetten verschillen van die van alle volken,” waarna hij er kwaadaardig aan toevoegt: “maar de wetten van de koning volbrengt het niet.” Met andere woorden, het joodse volk is anders dan alle andere volken en dat kunnen velen onder die andere volken niet uitstaan. Waar ze ook wonen, voor de meeste ander volken zijn de joden een “vreemd volk” dat vasthoudt aan zijn eigen tradities en dat er gewoonten op nahoudt die door de omgeving niet worden begrepen. Interessant is dan de vraag: “Waarin verschilt het jodendom dan zo van alle andere volken?” Een uitgebreid antwoord op die vraag is te vinden in het boek: Where Judaism differed (1957) van Abba Hillel Silver (nog wel tweedehands te koop op internet).

Soms wordt gedacht dat joden het antisemitisme aan zichzelf te danken hebben. Het voortkomen uit het feit dat zij een gesloten groep vormen: een niet-jood kan geen lid worden van de joodse geloofsgemeenschap. Dat zou aversie oproepen. Joden plaatsen zich daardoor buiten de samenleving en blijven als volk klein en kwetsbaar. Maar ook zo’n verklaring geeft geen afdoende antwoord op de vraag naar de oorzaak van antisemitisme. In de eerst plaats kunnen niet-joden in beginsel wel degelijk jood worden. Er is een bekeringsprocedure waarmee men jood kan worden. Per joodse groepering is die procedure zwaarder of minder zwaar. De ene groep hecht meer waarde aan kennis en het praktiseren van het joods-wettelijke leven, de andere groep let meer op de intentie van de kandidaat. In de tweede plaats was het in de Oudheid eenvoudiger en ook meer gebruikelijk om tot het jodendom toe te treden dan nu het geval is. Veel niet-joden deden dat, terwijl er toen ook al veel antisemitisme bestond. Maar toen het christendom staatsgodsdienst werd in het Romeinse rijk en later in de Europese vorstendommen, werd de overgang tot het jodendom bemoeilijkt of zelfs verboden. De rabbijnen hebben zich gerealiseerd dat dat een zeer sterke motivatie bij kandidaat-bekeerlingen vereiste en hebben de procedures zo zwaar gemaakt dat het nog maar voor enkelingen is weggelegd om op orthodoxe wijze “uit te komen” (tot het jodendom over te gaan). Die situatie is dus niet de oorzaak, maar juist een gevolg van het antisemitisme geweest. Anders gezegd: nog voordat het moeilijk werd om tot het jodendom over te gaan, was er al antisemitisme.

Een belangrijker vraag is, waarom het jodendom zo’n heftige reactie oproept van de niet-joodse omgeving. Het jodendom heeft zich eeuwenlang grotendeels vreedzaam en weerloos opgesteld. Ze boezemen hun omgeving geen reële angst in met aanslagen, geweldpleging en represailles. Wellicht daardoor konden joden gemakkelijk tot zondebok worden gemaakt voor alles wat misging in een samenleving. In tijden van crisis, pest (de Middeleeuwen), armoede, onzekerheid, maatschappelijke verandering, oorlogsdreiging, nationale vernedering (Duitsland in het interbellum) etc. neemt het antisemitisme vaak toe. Antisemitisme is immers geen kenmerk, houding of verschijnsel van het jodendom zelf, maar van de niet-joodse omgeving. Daarom is het beter de oorzaken ervan niet in het jodendom te zoeken, maar in de niet-joodse omgeving en in de niet-joodse cultuur. Waarom hebben zoveel mensen eeuwenlang en ook vandaag nog een kennelijke behoefte om zich anti-joods op te stellen en te gedragen, terwijl ze vaak nauwelijks joden in hun omgeving hebben, laat staan op de hoogte zijn van wat het jodendom is? Dat lijkt mij een veel interessantere insteek voor het probleem van het antisemitisme. Wat is er in de niet-joodse wereld dat mensen ertoe aanzet om zich anti-joods op te stellen? Laten we die vraag eerst eens onderzoeken aan de hand van het hedendaagse islamitische antisemitisme.

Islamitisch en christelijk antisemitisme
Het hedendaagse antisemitisme zit namelijk vooral in de islamitische en speciaal in de Arabische wereld. Het grondmotief is niet economisch, zelfs niet politiek of nationaal, maar religieus-ideologisch van aard. De orthodoxe islam deelt de wereld in in twee gebieden: 1) De Oemmah. Dat is de islamitische geloofsgemeenschap en wel speciaal die gebieden waarin de islam de meerderheid heeft en de regering vormt. Al het gebied dat ooit tot de Oemmah behoorde, moet dat eeuwig blijven. 2) Alle gebieden buiten de Oemmah. Dat gebied heet het "oorlogsgebied" en moet nog veroverd worden. Het land Israël heeft eeuwenlang tot de Oemmah behoord, werd bestuurd door islamitische heersers. Maar met de vestiging van de staat Israël is het aan de Oemmah onttrokken: het heeft geen islamitische regering meer. Het land moet volgens de ideologie van de orthodoxe islam terugveroverd worden. De haat tegenover de joden/Israëli’s die hen daarbij in de weg staan, is buitengewoon groot en het antisemitisme wordt overal in de Arabische wereld gepredikt en onderwezen als een religieuze plicht. Dit is dus een soort antisemitisme waar de joden weinig of niets aan kunnen doen, omdat die voortkomt uit diepgewortelde islamitische opvattingen en ideeën. De verklaring voor dit antisemitisme ligt niet bij de joden zelf, maar in de islamitische ideologie van de omringende volken die vinden dat de joodse aanwezigheid hun islamitische ideologie ontkracht. Voor het eeuwenlange antisemitisme in de christelijke wereld is een vergelijkbare verklaring te geven: voor de klassieke christelijke theologie/ideologie had het jodendom afgedaan en dus mocht het niet blijven bestaan.

Antisemitisme in wetenschap en politiek
In bovenstaande voorbeelden zien we dat antisemitisme niet veroorzaakt wordt door het jodendom zelf, maar een onderdeel vormt van de religieuze ideeënwereld van de omgeving. Louter het zelfstandige bestaan van het jodendom in het Midden-Oosten (islam) en het eeuwenlang voortbestaan van het jodendom na het optreden van Jezus (christendom) confronteerden de andere monotheïstische godsdiensten met een ongerijmdheid in hun geloofsideeën. Dat verschijnsel doet zich niet alleen bij de zustergodsdiensten van het jodendom voor. Ook bij sommige wetenschappers en politici treft men het aan. Abba Hillel Silver beschrijft in het hierboven genoemde boek bijvoorbeeld de opvattingen van de bekende Britse historicus Arnold Toynbee over het jodendom (p. 84): “Jodendom is in Toynbee’s ogen mere opposition en stage heroism (‘louter oppositie’ en ‘toneelheldendom’) tegen de Westerse beschaving.” Toynbee gebruikt daarbij kwalificaties als fossil (‘fossiel’) en een relic of the Syriac civilization (een ‘relikwie van de Syrische beschaving’) (p. 81). Het Jodendom is dus een achterhaald element uit een allang verdwenen cultuur. Als je Toynbee’s opvattingen leest (Hillel, p. 77-78), dan kun je de vraag: “Waar komt het antisemitisme vandaan?” voor onze Westerse wereld toespitsen op de vraag: “Waar komt het antisemitisme van Toynbee vandaan?”

Toynbee’s antisemitisme is beslist niet alleen christelijk geïnspireerd, d.w.z. geïnspireerd door een klassiek antisemitisch christendom dat vandaag voornamelijk nog in omvangrijke mate bestaat binnen de Oosterse kerken. Er klinkt in zijn woorden ook een historisch-wetenschappelijke arrogantie door waarmee hij zijn eigen geschiedenisopvatting probeert te rechtvaardigen door het jodendom te kleineren. Het jodendom paste niet in Toynbee’s theorie over de geschiedenis als een voortdurende opkomst en ondergang (!) van beschavingen. (2) Het Jodendom behoorde in zijn ogen tot een oude Oosterse beschaving die allang ten onder was gegaan en had dus zelf ook niet meer moeten bestaan! Het jodendom houdt zich niet aan de “wetten” (lees: de ideologie) van prof. Toynbee en moet daarom bestreden worden. Hier gaat de wetenschapper over in de ideoloog. Eigenlijk is het het oude thema waar ik hierboven al over schreef: Er bestaat een volk dat anders is dan alle andere volken (Ester 3:8) en dat niet voldoet aan de ideeën die anderen incl. prof. Toynbee van de geschiedenis hadden en hebben. Joden zijn zo eigenwijs om aan hun “anders zijn” vast te houden tegen alle verdrukking in, en zij doen dat al 3000 jaar. Al hun tegenstanders zijn op enig moment uit de geschiedenis verdwenen of zullen eruit verdwijnen, maar het joodse volk blijft altijd maar bestaan. Dat is wat velen niet begrijpen, waaraan zij zich ergeren en waar zij antisemiet van worden. En voor die ergernis, dat antisemitisme zoeken ze voortdurend een rechtvaardiging. Toynbee is daar een goed voorbeeld van, maar ook veel hedendaagse politici ter linker zijde hebben vandaag de dag last van dat euvel.

Een van Toynbee’s meningen was dat de joden weinig van de Tweede Wereldoorlog hadden geleerd en dat ze zich in 1948 opstelden vergelijkbaar aan de nazi's. Het is een opvatting die tot op de dag van vandaag door de Palestijnse propaganda tegen Israël in het leven wordt gehouden. Maar wie zoiets beweert, heeft óf nazi-Duitsland niet goed bestudeerd, óf de oprichting van de staat Israël niet. Het is een uitspraak van iemand die niet meer wetenschappelijk, maar ideologisch gedreven is. Hierboven schreef ik al dat het jodendom niet paste in Toynbee’s theorie over de opkomst en ondergang van beschavingen. Het jodendom is wel ooit opgekomen, maar het wil maar niet ten ondergaan! En dat is vaak de kern van het antisemitisme onder niet-joden: het wordt hen ingegeven door ideologieën die zich door het bestaan en de inhoud van het jodendom weersproken voelen. De aanhangers van die ideologieën kunnen het jodendom daarom niet uitstaan. Of het nu hellenisten uit de Oudheid zijn, christenen uit de Middeleeuwen, nazi’s, communisten of fanatieke moslims uit onze eigen tijd, het jodendom weerspreekt door zijn bestaan onjuiste opvattingen over de werkelijkheid, niet alleen filosofisch maar ook praktisch, omdat het jodendom een geloofspraktijk is eerder dan een geloofsleer of ideologie.

Helaas stond/staat Toynbee niet alleen. Ook vandaag zijn er nog veel ideologisch gedreven “wetenschappers” en politici die de historische feiten liever aanpassen aan hun theorie dan dat zij hun theorie aanpassen aan de historische feiten. Zodra het historische feit van het bestaan van het jodendom en zijn actuele verschijningsvormen niet meer past in een geloofsleer of ideologie dan is de kans groot dat er antisemitisme ontstaat.

Noten
1. Via mijn website krijg ik regelmatig vragen over allerlei onderwerpen die iets met jodendom te maken hebben. Die probeer ik zo goed mogelijk te beantwoorden, wat alleen al voor mijzelf een leerzame exercitie is. Daarna zet ik vraag en antwoord op mijn website. In dit artikel vat ik enkele kwesties samen die te maken hebben met antisemitisme.
2. Wikipedia, onder: Arnold Joseph Toynbee.