Vraag : In Zonder Tora leest niemand wel stel je dat Jezus helemaal leefde volgens de mondelinge Torah. Dat is allerminst zeker. Je wijst in je boek wel op het pluralisme in het jodendom in de Nieuw-Testamentische tijd, maar toch lijkt het erop dat het beeld dat je van het jodendom in Jezus’ tijd geeft, sterk bepaald is door het jodendom zoals het nu bestaat. Er was ook in Jezus’ tijd nog veel verschil van mening over de mondelinge Tora - ook nu bestaan er nog groepen karaïtische joden. Er zijn volgens mij aanwijzingen dat de overigens zeer betreurenswaardige scheiding tussen jodendom en christendom niet alleen invloed heeft gehad op het christendom maar ook op het jodendom. Vóór deze scheiding werd door joden de Septuagint vrij algemeen gebruikt en werden ook door de joden de “deuterokanonieke” boeken als authentieke bijbel gezien; de joodse canon en de afwijzing van de Septuagint dateert pas van na de scheiding.
Antwoord : In het genoemde boek heb ik niet willen zeggen dat Jezus 100% volgens de mondelinge leer leefde. Zoals je terecht opmerkt kan dat ook helemaal niet, omdat die regelmatig tegenstrijdig is. Wat ik wel bedoeld heb te zeggen is dat Jezus leefde binnen de sfeer van de mondelinge Tora, die overigens niet alleen een zaak van de Farizeeën was. Niet alleen was het jodendom pluriform, maar de grenzen tussen groeperingen waren ook niet altijd scherp afgebakend. Wat mijns inziens wel duidelijk is, is dat Jezus niet leefde in de sfeer van de Septuagint en het hellenistische jodendom. Zoals Geza Vermes heeft laten zien, was hij nauw verwant aan de charismatische chassidiem uit zijn dagen, die overigens niet ver van de Farizese school van Hillel (de voorloper van de rabbijnen) afstonden.
Verder heeft ook in het Griekssprekende jodendom pluriformiteit bestaan. Sommigen lazen de Septuagint met Grieks-Romeinse concepten in hun hoofd. Anderen lazen achter de Griekse woorden de oorspronkelijke Hebreeuwse betekenissen. Ik ga er nog altijd van uit dat dat laatste bij de vier evangelisten het geval was. Paulus is mijns inziens een vertegenwoordiger van de eerste groep.