Vraag & Antwoord

Geboorte van Jezus (1) - Peter van 't Riet - 2010
Wat betekent 'Zwanger zijn uit de Heilige Geest'?

Vraag: Nu het christelijke kerstfeest bijna aanbreekt en je weer regelmatig de evangelieverhalen over de geboorte van Jezus hoort, is bij mij de vraag gerezen wat vanuit een joodse interpretatie de evangelieschrijvers bedoelen met: “Zwanger te zijn uit de Heilige Geest” (Matteüs 1:18) en “De Heilige Geest zal over u komen” (Lukas 1:35), als het gaat om de zwangerschap van Maria. De traditionele christelijke uitleg gaat uit van een maagdelijke zwangerschap.

Antwoord: Verhalen over de verwekking en geboorte van Jezus treffen we alleen aan bij Matteüs (1:18-25) en Lukas (1:26-38; 2:1-7). Markus en Johannes waren er in het geheel niet in geïnteresseerd. Bij Matteüs en Lukas is bovendien de toedracht heel verschillend. Daaruit blijkt al dat de evangelisten niet met historie, laat staan met biologie bezig waren, maar – zoals ik in diverse van mijn boeken heb laten zien – met midrasj. Dat het niet om een biologisch wonder gaat in deze verhalen, laat Lukas zien als hij in 3:23 gewoon schrijft: “Jezus was, toen hij optrad, ongeveer dertig jaar oud, een zoon van Jozef, de zoon van Eli etc.”. De toevoeging “naar men meende (de zoon van Jozef)” die men in de vertalingen van dit vers vindt, is een glosse, een latere toevoeging van overschrijvers van handschriften teneinde deze zin te harmoniseren met een letterlijke interpretatie van de het verwekkingsverhaal.

In Tenach komen meer verhalen voor over merkwaardige verwekkingen en geboorten. Ook dan komt de vader er ogenschijnlijk seksueel niet aan te pas. Dat is bijv. het geval met Simson die verwekt wordt uit een ontmoeting van zijn moeder met de Engel van de Eeuwige (Richteren 13:3-5 en 24). Dat is ook het geval met Izaäk (lees Genesis 21:1-2 maar eens nauwkeurig). Zelfs bij de verwekking van Johannes de Doper bij Lukas (de enige evangelist die dat verhaal vertelt), speelt de vader Zacharias geen seksueel actieve rol. Eerder wijst Elisabeth de Eeuwige aan als "veroorzaker" van haar zwangerschap (Lukas 1:24-25). Dat in geval van Jezus gesproken wordt over "zwanger te zijn uit heilige geest” (Matteüs 1:18) en “heilige geest zal over u komen” (Lukas 1:35) is een andere vorm om te zeggen dat "de Eeuwige dit aan mij gedaan heeft" (zie Lukas 1:25). [Merk op dat er in het origineel staat: "heilige geest", zonder lidwoord "de" en zonder hoofdletters]. Het gaat bij een verwekking "uit heilige geest" niet om een biologisch proces, maar om de bestemming die het kind vanaf zijn geboorte heeft ter wille van Gods verbond met Israël.

Al deze verwekkingen uit een ontmoeting van de Eeuwige met een vrouw vinden bovendien plaats in een situatie die uitzichtloos lijkt te zijn voor de betrokkenen. In deze verhalen staan man en vrouw symbool voor de prille, zich ontwikkelende traditie (Abraham en Sara) of voor het onderdrukte volk Israël (de vader en moeder van Simson), of het door de Romeinen overheerste Israël (Jozef en Maria). Deze verhalen zeggen dus: hoe uitzichtloos de situatie ook lijkt, in het verbond van God en zijn volk worden altijd weer nieuwe wegen gevonden om door te gaan, ook als de gebruikelijke wegen lijken dood te lopen.

Ook de geboorteverhalen van Jezus moeten gelezen worden tegen de achtergrond van zo’n uitzichtloze situatie, te weten die van de Romeinse bezetting van het land Israël en Jeruzalem. De vrijheid om God volledig te kunnen dienen zoals de Tora dat voorschrijft, leek voor veel joden in die tijd verder weg dan ooit. De hoop op een vrij en zelfstandig volksbestaan voor Israël werd steeds weer de bodem ingeslagen door de Romeinse militaire macht. Bij Matteüs is Herodes de vertegenwoordiger van de Romeinse bezettingsmacht (de jongensmoord in Bethlehem!). Bij Lukas zijn dat Augustus en Quirinius (de volkstelling in Judea!). Beide evangelisten drukken met hun verhaal over de geboorte van Jezus uit dat er binnen het verbond van God met Israël ook nu weer nieuwe wegen zijn te vinden naar de messiaanse tijd. Door middel van het verdere verhaal dat zij over Jezus gaan vertellen, zullen ze duidelijk maken welke weg zij daarbij voor ogen hebben. Echter, hun geboorteverhalen verschillen net zoveel van elkaar, als de weg naar de messiaanse tijd die hun voor ogen heeft gestaan. In mijn boek Lukas versus Matteüs heb ik daar het nodige van laten zien. Met andere woorden, het letterlijk lezen van de verhalen over Jezus' geboorte als een biologisch wonder leidt af van de bedoeling die de evangelisten ermee hebben gehad.


This is the website of Peter van 't Riet